Τα αμαρτήματα του (κάθε) λαού μου

Του Στέλιου Κουτρένη

     Πανικό  στον ελληνικό δημόσιο διάλογο προκάλεσε η πρώτη ταινία του Μάρκου Σεφερλή με τίτλο Χαλβάη 5-0. Οι κριτικοί την αποδοκίμασαν και την θεώρησαν απαράδεκτη ως ταινία, ενώ χιλιάδες κόσμος πήγε να τη δει και να γελάσει με το σαχλό του χιούμορ-προσωπική γνώμη-. Πολλοί καλοπροαίρετοι θα μιλήσουν για την εκδίκηση του Μάρκου Σεφερλή έναντι των κριτικών και άλλοι αδιάφοροι τελείως με την όλη κατάσταση,αφού είδαν πως πήγε  κόσμος, θα πάνε και οι ίδιοι. Όμως,η ειρωνεία έγκειται πως πολλοί από τους θεατές, που θα την δουν, θα πουν ότι ήταν καλή ταινία. Αυτή η κριτική θα διαδοθεί και σύντομα οι "κακιές" κριτικές θα παν περίπατο. Ακόμα και ένας τυχαίος, ακούγοντας πως με την ταινία γελάς και περνάς καλά, θα ακολουθήσει το πλήθος και θα συναινέσει στην κριτική αυτή. Βέβαια, μπορεί οι κριτικοί να είχαν δίκιο και ο κόσμος να ήταν λάθος. Εντούτοις, στην κοινή λογική και κρίση το αντίθετο θα μείνει, μια καλή ταινία που γελάς.

    

    Αυτό το πρόβλημα, αυτός ο παραλογισμός των μαζών έχει όνομα και λέγεται σύνδρομο της αγέλης. Το σύνδρομο της αγέλης είναι μια λογική πλάνη όπου επιχειρείται να αποδειχθεί το αληθινό ενός ισχυρισμού στο γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι το αποδέχονται ήδη ως αληθινό. Αυτού του είδους η πλάνη είναι επίσης γνωστή ως «προσφυγή στις μάζες», «προσφυγή στην πλειοψηφία». Το σύνδρομο της αγέλης είναι ένα καθημερινό φαινόμενο και εφαρμόζεται σε όλα τα κοινωνικά φαινόμενα που υπάρχουν αλληλεπιδράσεις ανθρώπων. Τέτοια μπορεί να είναι θρησκευτικές, εθνικές  και ιδεολογικές πεποιθήσεις, πολιτικές και οικονομικές θέσεις, αλλά και καθημερινά φαινόμενα που σχετίζονται με τον αθλητισμό, την εμφάνιση κάποιων ατόμων, την τέχνη σε κάθε έκφραση της και την μόδα.Το πρόβλημα είναι βαθύτερο. Συνεπώς προκύπτει ένα εύλογο και φιλοσοφικό -ας πούμε-  ερώτημα: Οι μάζες έχουν πάντα δίκιο, άραγε πρέπει να τις εμπιστεύεσαι ή όχι.

    Το ερώτημα δεν μπορεί να έχει μια απόλυτη μεν αλλά ειλικρινή δε απάντηση ή εξήγηση. Οφείλουμε να δούμε αυτό  το πολύπλοκο και μπερδεμένο ζήτημα πιο σφαιρικά και πιο κριτικά. Σε τέτοιες καταστάσεις  καθοριστικό ρόλο παίζουν τα παραδείγματα και τα γεγονότα που θα σας εξιστορήσω.

    Στις πρόσφατες εκλογές αναδείχτηκε η Νέα Δημοκρατία ως κυβέρνηση της Ελληνικής Δημοκρατίας. Οι ψηφοφόροι αποφάσισαν να εκλέξουν αυτοδύναμο ένα κόμμα που το 2015 το καταψήφισαν. Πείτε μου και εμένα άμα δεν είναι παραλογισμός αυτή η λογική των ψηφοφόρων. Για λόγους καθαρά ενθυμητικούς  και για την καταπολέμηση της εθνικής μας άνοιας, η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ του 2015 αναδείχτηκε κυβέρνηση με ένα ποσοστό της τάξεως 36 % και εξέφρασε το όραμα και την ελπίδα χιλιάδων Ελλήνων για ένα καλύτερο αύριο. Η τελική κατάληξη της δεν ήταν και η καλύτερη, αφού ψήφισε και η ίδια μνημόνιο. Το ουσιώδες ήταν ότι αναδείχτηκε κυβέρνηση, γιατί ο κόσμος είχε σιχαθεί και καταπιεστεί από την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας του Αντώνη Σαμαρά. Παρά ταύτα, ο ίδιος κόσμος αποφάσισε το 2019 να βγάλει κυβέρνηση αυτοδύναμη και πάλι τη Νέα Δημοκρατία.

    Τέτοια παραδείγματα είναι πολλά και ανεξάντλητα. Πάντως, οφείλουμε να επισημάνουμε πως ο ναζισμός και ο φασισμός αναδείχτηκαν μέσω εκλογών σε  κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις. Βέβαια, στην προκειμένη περίπτωση, ο εθνικισμός,ο φόβος της κομουνιστικής απειλής, η ανικανότητα του κυρίαρχου καπιταλιστικού κατεστημένου μετέτρεψαν περιθωριακές ιδεολογίες σε κυρίαρχα πολιτικά ρεύματα που οδήγησαν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.Και όμως προκύπτει και μια αντίφαση,ειδικά στην περίπτωση του ναζισμού. Υπήρξαν μερίδες κόσμου που, ενώ ήταν οπαδοί και μέλη κομμουνιστικών δυνάμεων ή προοδευτικών αστικών δυνάμεων, κατευθύνθηκαν προς τον ναζισμό με μεγάλη ευκολία και δυναμική. 

    Πάντα το κυρίαρχο καπιταλιστικό σύστημα και οι σύγχρονοι πολιτικάντηδες, τόσο από τον αριστερό χώρο όσο -κυρίως- από τον δεξιό και ακροδεξιό χώρο,  γνωρίζουν ότι η μάζα μπορεί να ελεγχθεί και να χειραγωγηθεί με την εμφάνιση της ως κάτι καθαγιασμένο και αλάθητο. Κακά τα ψέματα, το έθνος και η θρησκεία λειτούργησαν καθοριστικά ως τα κυρίαρχα ενοποιητικά στοιχεία των μαζών και των παραγώγων τους. Πλέον, τέτοια ενοποιητικά στοιχεία μπορεί αποτελούν ο αθλητισμός,η μουσική και κάθε είδους ανθρώπινης έκφρασης και πράξης. Η μάζα φέρεται συμπεριφορικά,πολιτικά,υπαρξιακά και  κοινωνικά  διαφορετικά από τα μεμονωμένα άτομα που την συναποτελούν. Τουτέστιν, την μάζα πάντα την "συντροφεύουν" ο φανατισμός, δογματισμός και  φυσικά η άκριτη ομοιογένεια που αφαιρεί και εκμηδενίζει την ύπαρξη του άτομου ως αυτόνομη και αυτόφωτη προσωπικότητα.

     Ωστόσο, υπήρξαν πολλοί φιλόσοφοι και διανοούμενοι που έκρουσαν το καμπανάκι του κινδύνου για το ρόλο της αγελαίας μάζας στην δημοκρατία και στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Ενδεικτικά, ο Μαρξ αναφέρθηκε πως από τον λαό μπορούμε να περιμένουμε τα πάντα είτε χειρότερα είτε καλύτερα και θεωρούσε αναγκαίο το προλετάριο να ενημερωθεί και να μορφωθεί για να αποκτήσει ταξική συνείδηση, ενώ ο Νίτσε μισούσε αφάνταστα τον αγελαίο άνθρωπο. Σημαντική ήταν και η συμβολή του Σωκράτη που απεχθανόταν την Αθηναϊκή Δημοκρατία, γιατί θεωρούσε πως δεν μπορούν απαίδευτες και φανατικές μάζες να συμμετέχουν στα κοινά και ο Αριστοτέλης,άλλος φιλόσοφος κατά του πολιτεύματος της Δημοκρατίας,  που φοβόταν ότι η μη ορθή δημοκρατία οδηγεί σε οχλοκρατία.

   Στις μέρες μας, οι φανατικοί οπαδοί μιας ομάδας, οι ένθερμοι υποστηριχτές ενός πολιτικού κόμματος και οι καθημερινές μας κοινωνικές και πολιτικές επιρροές αναφέρονται στο σύνδρομο της αγέλης. Αυτή η κατάσταση οδήγησε να ποινικοποιηθεί και να περιθωριοποιηθεί η διαφορετικότητα,ο διάλογος, το δικαίωμα στο ατομικό και συλλογικό πράττειν και φυσικά στην αφαίμαξη τόσο της σκέψης όσο και της ελευθερίας. Οφείλουμε να προσέχουμε, να ενημερωνόμαστε και να μορφωνόμαστε,η επικληση στην πλειοψηφία δεν μας τιμά και δεν μας συμφέρει ταξικά,πολιτικά και κοινωνικά, εαν αναφερόμαστε σε μια μάζα φανατική,απαίδευτη και ανορθολογική. Θα πρέπει να σημειώσουμε πως αυτές οι μάζες πολλές φορές οδηγήθηκαν να συμμετέχουν σε αποτρόπαια εγκλήματα,τυραννικά καθεστώτα,ολοκληρωτισμούς να ξεχνουν τους πολιτικούς και κοινωνικούς τους βιαστές και να ζουν ανορθολογικές εθνικιστικές και θρησκευτικές ονειρώξεις.Είναι άξιον να τονιστεί πως αυτή η λογική και δράση της μάζας δεν ευνοεί ούτε υλικά, ούτε συνειδησιακά την ίδια της την ύπαρξη και κάθε τόσο θα βρεθούν "μεσσίες" και δημαγωγοί για να την οδηγήσουν στους απώτερους νεοφιλελεύθερους σκοπούς της και στην εντέλει απαξίωση και εξαθλίωση της. με πρόσχημα το  κοινωνικό, πολιτικό και εθνικό καλό.

       Βέβαια, η πραγματικότητα είναι ότι συμφέρει το Κεφάλαιο και τους πανταχού υφιστάμενους του αυτή η λογική και δράση της αγελαίας μάζας. Οι μάζες, που είναι αντιτιθέμενες στα πιστεύω τους (οπαδικά, θρησκευτικά, κοινωνικά και πολιτικά), συγκρούονται μέχρι εσχάτων και το υπάρχον κυρίαρχο σύστημα δεν δέχεται ούτε πίεση, ούτε κάθε είδους πολιτικής και κοινωνικής αμφισβήτησης ή κινητοποίησης, πορεύεται βολικά και ανενόχλητα. Στην συγκρότηση και στην δημιουργία της αγελαίας μάζας, σημαντικό ρόλο επιτελούν και οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του Κράτους και του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, όπως εκκλησία, εκπαίδευση, ιδιωτικά ΜΜΕ, πολυεθνικές εταιρείες  και φυσικά το πρωταρχικό κύτταρο της κοινωνίας, η οικογένεια.

       

       Εν κατακλείδι, η μάζα δεν έχει πάντα το απόλυτο δίκιο, άμα δεν έχει ταξική αυτογνωσία, κατάλληλη παιδεία και κριτική διάθεση.Ας προσέχουμε μην γίνουμε μέρος αυτής της αγελαίας μάζας, γιατί οι κατώτερες οικονομικές τάξεις είναι θύματα της, δηλαδή εμείς.