Του Βλάση Αγτζίδη (*)
Η ελληνική Διασπορά στη Ρωσική Αυτοκρατορία ήταν μεγάλη και πλήρως διακριτή από τον 18ο αιώνα. Προέρχονταν από κάθε μέρος του παλιού ελληνικού κόσμου: Βαλκάνια, νησιά Ιονίου και Αιγαίου αλλά κυρίως από τη Μικρά Ασία και ειδικότερα από την περιοχή του Πόντου. Τα μεγάλα κύματα μετακίνησης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία που αρχίζουν κυρίως το δέκατο όγδοο αιώνα, φουντώνουν κυριολεκτικά το δέκατο ένατο.
Γύρω από τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, οι Έλληνες ήταν εγκατεστημένοι σε συμπαγείς ομάδες. Όπως γράφει ο Ελευθέριος Παυλίδης, ο τελευταίος πρόεδρος της παραδοσιακής Ελληνικής κοινότητας Οδησσού, πριν την παράδοση των κλειδιών στους Έλληνες Μπολσεβίκους: «Κατά μήκος εκατοντάδων χιλιομέτρων υπήρχον χωρία και πολίχναι κατοικούμεναι αποκλειστικά από Έλληνας μετανάστας εκ Πόντου, με ελληνικά σχολεία, με Έλληνες ιερείς και με ελληνικάς εκκλησίας.»
Οι Έλληνες της Ρωσίας συμμετείχαν στα πολιτικά και πολεμικά γεγονότα που αφορούσαν τη δεύτερη πατρίδα τους. Η μόνη ελληνική ομάδα που ήρθε σε επαφή με τις ιδεολογικές και πολιτικές εξελίξεις του ρωσικού κόσμου ήταν οι Έλληνες της Ρωσίας, οι οποίοι ανέπτυξαν μια αξιοσημείωτη διανόηση και εμφάνισαν μια πολύ πρώιμη Αριστερά. Η ελληνική διανόηση της Ρωσίας, ήταν δέκτης δύο διαφορετικών ρευμάτων: αφενός των επαναστατικών απόψεων που εμφανίστηκαν στο ρωσικό χώρο και αφετέρου των ιδεών που ήδη διαμορφώνονταν στον ελλαδικό χώρο.
Η επιστολή του Κ. Κωνσταντινίδη από τη Μασσαλία προς τον Τρότσκι με την οποία ζητά να ληφθεί υπόψη το Ζήτημα του πόντου κατά τις διαπραγματεύσεις για την ειρήνη. Υπήρξε η μοναδική ελληνική παρέμβαση στις εξελίξεις.
Η ρωσική επανάσταση του 1905 υπήρξε τομή στην ιστορία των ιδεών των Ελλήνων διανοουμένων της Ρωσίας και ειδικότερα του Καυκάσου. Κατ’ αρχάς, η ελληνική κοινότητα αντιλήφθηκε άμεσα τα γεγονότα τόσο με την επιστροφή των ελληνικής καταγωγής στρατιωτών που υπηρετούσαν στα επαναστατημένα συντάγματα, όσο και με τη συμμετοχή στα γεγονότα Ελλήνων φοιτητών στη Μόσχα ή στην Αγία Πετρούπολη.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος επηρέασε άμεσα τη ζωή των Ελλήνων της Ρωσίας. Όλοι οι Έλληνες από 18 έως 50 ετών βρέθηκαν υπό τα όπλα. Όπως και όλοι οι σύνοικοι πληθυσμοί της Ρωσικής Αυτοκρατορίας υπέστησαν αφάνταστη ταλαιπωρία από την επιστράτευση των παραγωγικών ηλικιών. Το μεγαλύτερο φόρο του αίματος τον πλήρωσαν εκείνοι από τους στρατεύσιμους που υπηρετούσαν στο ευρωπαϊκό μέτωπο.
Οι επαναστάσεις του 1917
Τα προβλήματα που δημιούργησε ο πόλεμος στο εσωτερικό της Ρωσίας προκάλεσαν μεγάλη κοινωνική ένταση και οδήγησαν σε μια γενικευμένη εσωτερική αναταραχή. Δημιουργήθηκαν αυθόρμητες Επιτροπές, τα σοβιέτ, χωρίς καμιά ποδηγέτηση και έλεγχο από κάποιο κόμμα. Οι μαζικές εργατικές διαδηλώσεις στην Αγία Πετρούπολη κατά το τέλος του Φεβρουαρίου του 1917 επέφεραν την ανατροπή της τσαρικής απολυταρχίας και στην εγκαθίδρυση ενός αστικού δημοκρατικού καθεστώτος. Η δημοκρατική Προσωρινή Κυβέρνηση υπό τον Γκεόργκι Λβοβ που δημιουργήθηκε εξέφραζε το σύνολο του πολιτικού κόσμου. Τον Ιούνιο ανέλαβε την πρωθυπουργία της Ρωσίας ο σοσιαλιστής Αλέξανδρος Κερένσκι, που υπήρξε ένας από τους ηγέτες της επανάστασης του Φεβρουαρίου.
Ως συνέχεια της επανάστασης του Φεβρουαρίου υπήρξε η επανάσταση του Οκτωβρίου που προκάλεσαν οι μπολσεβίκοι. Η επανάσταση αυτή υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα του 20ου αιώνα υπήρξε η κοινωνική επανάσταση και η πλήρης ανατροπή των έως τότε δεδομένων στη Ρωσία. Μια ανατροπή που είχε παγκόσμια εμβέλεια και αναδιάταξε τις γεωπολιτικές ισορροπίες για επτά δεκαετίες.
Κατά την Οκτωβριανή Επανάσταση θα παρατηρηθεί η δράση ελληνικών επαναστατικών οργανώσεων και φιλομπολσεβικικών πυρήνων σ’ όλες τις περιοχές που κατοικούσε η ελληνική κοινότητα. Βέβαια, στο χώρο της Υπερκαυκασίας –κυρίως στη Γεωργία- η πλειονότητα των Ελλήνων επαναστατών εκφραζόταν μέσα από το σοσιαλεπαναστικό ή το μενσεβικικό κίνημα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η στάση του φτωχού ελληνικού αγροτικού πληθυσμού κατά την περίοδο μεταξύ της Φεβρουαρινής και της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ο ελληνικός αγροτικός πληθυσμός της Νότιας Ρωσίας και του ρωσικού Καυκάσου –καταπιεσμένος έως τότε από την οικονομική πολιτική του φεουδαλικού τσαρισμού- θα επιλέξει κατά τις εκλογικές αναμετρήσεις πριν την επανάσταση του Οκτώβρη, σε μεγάλο ποσοστό, το κόμμα των μπολσεβίκων. Και αυτή η επιλογή έγινε παρότι στις περιοχές αυτές κυριαρχούσε το εθνικό στοιχείο πάνω στο διεθνιστικό. Η αιτία ήταν οι φιλαγροτικές εξαγγελίες των μπολσεβίκων και τα συνθήματα όπως: «Οι γη στους αγρότες». Οι προτάσεις για δήμευση προς όφελος των φτωχών αγροτών της γης των γαιοκτημόνων, της Εκκλησίας και του κράτους θα οδηγήσουν τους Έλληνες αγρότες στην υπερψήφιση του κόμματος των μπολσεβίκων στις εκλογές για την Συντακτική Συνέλευση. Τότε θα διαμορφωθούν οι δημοκρατικές πολιτικές τάσεις στον πληθυσμό. Τάσεις που θα εκφραστούν πολύ συγκεκριμένα λίγο αργότερα στην Ελλάδα, όταν θα έρθουν ως πρόσφυγες πλέον για να βρεθούν αντιμέτωποι με το αντιπροσφυγικό κλίμα που επικρατούσε τότε, την όχι και τόσο φιλική συμπεριφορά του ελληνικού κράτους και την ύπαρξη μεγάλων τσιφλικιών στη Μακεδονία.
Γενικά, η στάση του μέσου Έλληνα της Ρωσίας –παρότι υπήρξαν πολλές περιπτώσεις ένταξης στους μπολσεβίκους, τους μενσεβίκους και τους σοσιαλεπαναστάτες- πρέπει να υπήρξε ουδέτερη ενώ ποίκιλε κατά περιοχή, όπως φαίνεται από τις εκτιμήσεις δύο σημαντικών ιστορικών που παρατίθενται στη συνέχεια, του Ιωαννίδη και του Αυγητίδη. Η αιτία –ειδικά για τις νότιες περιοχές- μπορεί να αναζητηθεί στο γεγονός ότι το πρόβλημα της εθνικής αποκατάστασης παρέμεινε ανοιχτό. Εκτός από το Ζήτημα του Πόντου υπήρχαν και ιδιαίτερα αιτήματα εθνικής αυτονομίας για τις περιοχές του Νότου που κατοικούσε συμπαγής ελληνισμός. Επιπλέον, υπήρχε έντονο προσφυγικό πρόβλημα από τους πρόσφυγες του Πόντου. Οι πρόσφυγες αυτοί δεν θεωρούσαν τον εαυτό τους μόνιμο κάτοικο της περιοχής. Αντιμετώπιζαν τις περιοχές του Καυκάσου ως προσωρινό σταθμό και αυτό ευνοούσε την εθνική απομόνωση της ελληνικής κοινότητας. Ο ελληνο-σοβιετικός ιστορικός Νίκος Ιωαννίδης από το Σοχούμι του Καυκάσου, προσπαθώντας να απαντήσει στο ερώτημα «γιατί ένας από τους πιο καταπιεσμένους, εργατικότατους λαούς, δεν πολέμησε για τα δικαιώματά του», αναφέρει ότι αυτό οφείλεται στο κίνημα για την εθνική αυτονομία που είχε αρχίσει τη συγκεκριμένη περίοδο σε όλες τις περιοχές που κατοικούσαν Έλληνες.
Διαφορετική προσέγγιση από αυτήν του Ιωαννίδη έχει ο ιστορικός Κώστας Αυγητίδης, που έχει μελετήσει την περίπτωση της Οδησσού. Γράφει: «Πολλοί ήταν οι Πόντιοι, οι Έλληνες γενικά, που, παρά τις δύσκολες συνθήκες, πύκνωσαν τις τάξεις του Κόκκινου Στρατού, υπηρέτησαν στα διάφορα όργανα της τοπικής σοβιετικής εξουσίας καταρρίπτοντας κατά τον πιο πανηγυρικό τρόπο τη θέση και άποψη ορισμένων Ελλήνων ιστορικών, ότι ο ελληνικός πληθυσμός της Ρωσίας κράτησε παθητική ή ουδέτερη στάση στα επαναστατικά γεγονότα. Οι Έλληνες της Ρωσίας υπερασπίστηκαν τη σοσιαλιστική επανάσταση, που διέτρεξε άμεσο κίνδυνο στραγγαλισμού της από την επέμβαση του διεθνούς ιμπεριαλισμού, και αυτό τεκμηριώνεται από σειρά γεγονότων….»
Το έγγραφο με το οποίο η παραδοσιακή ηγεσία της ελληνικής κοινότητας, παραδίδει τα γραφεία στους Έλληνες εκπροσώπους των μπολσεβίκων στις 31-5-1919
Η ανάπτυξη του Μεσοπολέμου
Καθ' όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η αξιοποίηση του λενινιστικού μοντέλου για τις εθνότητες ευνόησε την ανάπτυξη μιας ιδιαίτερα σημαντικής ελληνικής πολιτιστικής παραγωγής. Επί πλέον, επέτρεψε λόγω του ευνοϊκού πολιτικού πλαισίου, την επικράτηση των ακραίων αντιλήψεων των Ελλήνων δημοτικιστών, οι οποίες υλοποιήθηκαν με την κατάργηση της καθαρεύουσας και του 24γράμματου αλφαβήτου και την υιοθέτηση της δημοτικής και του 20γράμματου. Παράλληλα εμφανίστηκε για πρώτη, και ίσως τελευταία φορά μέσα στον ιστορικό χρόνο, η αριστερή κριτική στο δημοτικισμό με την απαίτηση των ελληνικών διαλέκτων (ποντιακή και μαριουπολίτικη) να καταλάβουν τη θέση της επίσημης ελληνικής γλώσσας, αμφισβητώντας την καθολικότητα της δημοτικής.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’20 άρχισε να διαμορφώνεται το αίτημα της διοικητικής-εδαφικής αυτονομίας, στα πλαίσια της νέας εθνικής πολιτικής που εγκαινιάστηκε μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και προβλήθηκε συστηματικά στις ελληνικές εκδόσεις. Σε μερικές περιοχές με συμπαγή ελληνικό πληθυσμό σημειώθηκε η ανακήρυξη της ελληνικής γλώσσας σε κύρια γλώσσα, μαζί με τη ρωσική και τη γλώσσα της Δημοκρατίας.
Ο Έλληνας Βασίλειος Καργαλάσεβ, πρόεδρος της Επαναστατικής Επιτροπής του χωριού Βαραντσόβκα της Αρμενίας (Αρχείο ΙΑΠΕ)
Η σημαντικότερη εξέλιξη για τους Έλληνες της Σοβιετικής Ένωσης ήταν η δημιουργία αναγνωρισμένων Εθνικών Περιοχών, εκεί όπου η ελληνική εθνότητα αποτελούσε την πλειονότητα. Ως το 1938 είχαν δημιουργηθεί τέσσερις αυτόνομες ελληνικές περιοχές στη Σοβιετική Ένωση, με τάση επέκτασης σε όλες τις περιοχές που κατοικούσε συμπαγής ελληνικός πληθυσμός.
Ο σταλινισμός και το τέλος του πειράματος
Το μοναδικό αυτό πείραμα έμελε να διαρκέσει έως το 1937. Η αλλαγή της εσωτερικής πολιτικής στο εθνικό ζήτημα μετά τις Δίκες της Μόσχας διαμόρφωσε ένα νέο πλαίσιο. Το μοιραίο πρόσωπο που εξέφρασε τη νέα πολιτική ήταν ο Στάλιν. Κατά τη σταλινική εποχή, τα παλιά και ξεπερασμένα, τα αρχαϊκά στοιχεία ισχύος και κυριαρχίας επανεμφανίστηκαν και οδήγησαν σε προνεωτερικές μορφές οργάνωσης της κοινωνίας, όπου πλάι στον ανατολικό τρόπο παραγωγής επανεμφανίστηκαν ακραίες μορφές συγκεντρωποίησης και απολυταρχισμού. Το κράτος, ως μηχανισμός καταστολής, αντί να αδυνατήσει και να μαραθεί γιγαντώθηκε και πήρε πρωτόφαντες μορφές.
Η 15η Δεκεμβρίου του 1937 θεωρείται η ημέρα που ο όρος «Έλληνας» μετατράπηκε σε πολιτική κατηγορία και οδήγησε σε μαζικές συλλήψεις κατά των μελών της ελληνικής μειονότητας στη Σοβιετική Ένωση. Με το Διάταγμα-Ντιρεκτίβα 50215 που έφερε την υπογραφή του επικεφαλής της Κρατικής Ασφάλειας (ΝΚVD) Νικολάι Γιεζόφ, η ελληνική σοβιετική μειονότητα είχε θεωρηθεί ύποπτη. Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη, η εθνοτική καταγωγή ταυτιζόταν με πολιτικό αδίκημα.
Το χειρόγραφο κείμενο του Γιάννη Πασαλίδη (αρχείο Γ. Νισύριου)
Η πολιτική αυτή της συλλογικής ευθύνης λόγω της ένταξης σε μια εθνοτική ομάδα και της ενοχοποίησης της πολιτισμικής ταυτότητας, θα αποτελέσει βασικό άξονα της σταλινικής πολιτικής κατά συγκεκριμένων μειονοτικών ομάδων.
Στη δεκαετία του '40, οι διώξεις ολοκληρώθηκαν με τη βίαιη μεταφορά μεγάλου μέρους του ελληνικού πληθυσμού στην Κεντρική Ασία.
Πρόσωπα Ελλήνων σοσιαλιστών της Ρωσίας και του Εύξεινου Πόντου
Γεώργιος Σκληρός
Ο Γεώργιος Σκληρός-Κωνσταντινίδης γεννήθηκε στην Τραπεζούντα του μικρασιατικού Πόντου. Στην εξέγερση του 1905 πήρε μέρος ως φοιτητής ιατρικής του πανεπιστημίου της Μόσχας. Είναι ανεψιός του Κ. Κωνσταντινίδη που ζούσε στη Μασσαλία, ήταν πρωτεργάτης στο Ποντιακό Κίνημα Ανεξαρτησίας και ως πρόεδρος του Παμποντίου Συνεδρίου απέστειλε στον Τρότσκι τηλεγράφημα με το οποίο ζητούσε από τους μπολσεβίκους να αποδεχτούν τα ποντιακά αιτήματα.
Εξαιτίας της ανάμειξής του στα επαναστατικά γεγονότα, ο Γεώργιος Σκληρός αναγκάζεται να καταφύγει στην Εσθονία. Το ψευδώνυμο Σκληρός, είναι μάλλον ελληνική μετάφραση του ρωσικού ψευδωνύμου που είχε την περίοδο της επαναστατικής του δράσης.
Ο Γ. Σκληρός εισάγει τον διαλεκτικό υλισμό στην ερμηνεία της ελληνικής κοινωνίας. Το έργο του Το κοινωνικόν μας Ζήτημα του 1907, θεωρείται βασικό για τη διαλεκτική προσέγγιση αυτών των ζητημάτων. Ο Γ. Σκληρός επηρεάζεται από τις απόψεις του Πλεχάνοφ στα ζητήματα των σταδιακών αλλαγών, της αναγκαίας ωρίμανσης της εργατικής τάξης, των κινδύνων που εγκυμονεί μια πρόωρη επανάσταση, του χαρακτήρα της φιλελεύθερης αστικής τάξης και των συμμαχιών μαζί της.
Ενδιαφέρον έχει η ανάλυσή του για το Ζήτημα της Ανατολής, όπου διατυπώνει παρόμοιες απόψεις με τον Δημήτρη Γληνό που βρίσκονται σε απόλυτη συμφωνία με την ανάλυση της Ρόζας Λούξεμπουργκ: «Η Τουρκία δεν μπορεί να αναγεννηθεί σαν σύνολο γιατί αποτελείται από διαφορετικές χώρες. Κανένα υλικό συμφέρον, καμιά κοινή εξέλιξη που θα μπορούσε να τις συνδέσει δεν είχε δημιουργηθεί! Αντίθετα, η καταπίεση και η αθλιότητα της κοινής υπαγωγής στο τουρκικό κράτος γίνονται όλο και μεγαλύτερες! Έτσι δημιουργήθηκε μια φυσική τάση των διαφόρων εθνοτήτων να αποσπασθούν από το σύνολο και να αναζητήσουν μέσα από μια αυτόνομη ύπαρξη το δρόμο για μια καλύτερη κοινωνική εξέλιξη. Η κρίση της Ιστορίας για την Τουρκία είχε πια βγει: βάδιζε προς την διάλυση».
Ο Γιάννης Πασαλίδης
O Γιάννης Πασαλίδης κατάγεται από τη Σαντά του μικρασιατικού Πόντου. Την περίοδο της εξέγερσης σπουδάζει στην Ιατρική Σχολή της Οδησσού. Ήταν στέλεχος της οργάνωσης Οδησσού του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος και θερμός οπαδός του Πλεχάνοφ.
Κατά τη διάρκεια των επαναστατικών διαδικασιών του 1917-1921 τάχθηκε με τους δημοκράτες μαρξιστές, τους μενσεβίκους. Εκπροσώπησε τις ελληνικές κοινότητες της Γεωργίας στις διαδικασίες δημιουργίας του αστικού γεωργιανικού κράτους και υπέγραψε στην Ιδρυτική του Διακήρυξη. Συμμετείχε στον αγώνα για τη δημιουργία ανεξάρτητης Ποντιακής Δημοκρατίας στα νότια παράλια του Εύξεινου Πόντου.
Με την επικράτηση των μπολσεβίκων κατέφυγε στην Ελλάδα όπου προσπάθησε να συντονίσει την πολιτική και κοινωνική δράση των Ποντιοκαυκασίων προσφύγων. Υπήρξε πρόεδρος του Συλλόγου Καυκασίων Καλαμαριάς. Συνεργάστηκε με το Αγροτικό Κόμμα. Στην περίοδο της γερμανικής κατοχής εντάχθηκε στο ΕΑΜ και το 1951 ίδρυσε την ΕΔΑ, ως έκφραση της δημοκρατικής Αριστεράς, της οποίας παρέμεινε πρόεδρος μέχρι το θάνατό του.
Βλαδίμηρος Τριανταφύλλοφ
Γεννήθηκε στο Καρς του Καυκάσου. Υπήρξε ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του ποντιακού ελληνισμού στην μπολσεβικική ιεραρχία. Συμμετείχε κατά την Οκτωβριανή επανάσταση στην δημιουργία πολεμικών-επαναστατικών επιτροπών στο μέτωπο. Η στρατιωτική του καριέρα άρχισε με τις σπουδές του σε ρωσική στρατιωτική ακαδημία, απ’ όπου αποφοίτησε το 1915. Έλαβε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τον βαθμό του λοχαγού. Το 1918 κατατάχθηκε στον Κόκκινο Στρατό. Μετά την εξέγερση των αριστερών Σοσιαλεπαναστατών κατά της μπολσεβικικής ηγεσίας -που είχε αποφασίσει στο Μπρεστ Λιτόφσκ την άνευ όρων ειρήνευση- με Γερμανοαυστριακούς και Νεότουρκους, ο Τριανταφύλλοφ προσχώρησε στην τάση των μπολσεβίκων. Το 1919 έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ρωσίας (μπ.). Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου αγωνίστηκε σε διάφορα μέτωπα και έφτασε στο βαθμό του διοικητή και κομισάριου ταξιαρχίας. Το 1923, ανέλαβε επικεφαλής των επιχειρήσεων του Κόκκινου Στρατού παίρνοντας τον τίτλο του στρατηγού. Τον Οκτώβριο του 1928 ανέλαβε κεντρική θέση στην ηγεσία του σοβιετικού στρατού ως υπαρχηγός στο Γενικό Επιτελείο.
Το ακαδημαϊκό του έργο χαρακτηρίστηκε ως το σημαντικότερο που υπήρξε μέχρι εκείνη τη στιγμή στη θεωρία του πολέμου. Θεωρείται ο κορυφαίος θεωρητικός του πολέμου, σχετικά με την επιχειρησιακή στρατηγική. Χαρακτηρίστηκε ως «ο πατέρας της σοβιετικής στρατιωτικής τεχνικής», αναπτύσσοντας τη λεγόμενη «θεωρία των λειτουργιών και βαθιά μάχης».
Το πιο διάσημο έργο του έχει τίτλο Η κλίμακα των δραστηριοτήτων των σύγχρονων στρατών (1926). Άλλο έργο του είναι το Η φύση των πράξεων των σύγχρονων στρατών (1929). Η στρατιωτική αντίληψη του Τριανταφύλλοφ επικεντρωνόταν στους τρόπους αποτροπής της καταστροφής του αμυντικού συστήματος μετά από μια ολοκληρωτική εχθρική επίθεση και στη συνέχεια στις τεχνικές δολιοφθορών στα μετόπισθεν του εχθρού και της καταστροφής της ικανότητας για ανασύσταση των αμυντικών του δυνατοτήτων. Θεωρήθηκε ότι στο έργο του Τριανταφύλλοφ βασίστηκε η στρατηγική που ανάπτυξε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ο επίσης ελληνικής καταγωγής στρατάρχης Ζούκοφ. Ο ίδιος ο Ζούκοφ δήλωσε ότι η επιτυχία του οφείλεται στην εφαρμογή της θεωρητικού έργου του Τριανταφύλλοφ. Ο Βλαδίμηρος Τριανταφύλλοφ έχασε τη ζωή του σε ηλικία 37 ετών σε αεροπορικό δυστύχημα. Θάφτηκε στην Κόκκινη Πλατεία, στη Νεκρόπολη τοίχων του Κρεμλίνου.
Σε υψηλότατη κομματική θέση έφτασε και ο ξάδελφός του Στυλιανός Τριανταφύλλοφ, ο οποίος διετέλεσε διευθυντής της NKVD. Κατά την περίοδο της σταλινικής τρομοκρατίας ο Στυλιανός εξορίστηκε στη Σιβηρία, όπου και εκτελέστηκε.
Η εφημερίδα «Χαραυγή», που εκδιδόταν από τον Νικόλαο Αναστασιάδη στο Βατούμι, ήταν η πρώτη ελληνική κομμουνιστική εφημερίδα της Ρωσίας
Νικόλαος Αναστασιάδης
Ο Nικόλαος Αναστασιάδης πήρε μέρος στην επανάσταση του 1905 και ανέπτυξε διαφωτιστική δράση μεταξύ των εργαζομένων Ελλήνων στο Βατούμι. Κατά την περίοδο αυτή ήταν μέλος του RSDRP ("Ρωσικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα εργαζομένων" το οποίο αργότερα μετεξελίχθηκε σε "κομμουνιστικό") και γι' αυτό βρισκόταν υπό την άγρυπνη παρακολούθηση της αστυνομίας. Διετέλεσε συντάκτης της Χαραυγής, της ελληνόγλωσσης εφημερίδας στο Βατούμι. Η Χαραυγή που εκδόθηκε το 1917, θεωρείται η πρώτη ελληνική κομμουνιστική εφημερίδα του Εύξεινου Πόντου…
Ωρίων Αλεξάκης
Ο Ωρίων Αλεξάκης, έδρασε στην περιοχή του Νοβοροσίσκ, αλλά και στο Χάρκοβο, τη Σεβαστούπολη και σε άλλες πόλεις της Κριμαίας. Το 1908, μόλις 17 ετών, οργάνωσε στη Σεβαστούπολη τη Σοσιαλιστική Ένωση Νεολαίας. Το Νοέμβριο του 1917 πήρε μέρος στα επαναστατικά γεγονότα και τραυματίστηκε σε μάχη. Τον Ιανουάριο του 1918 έγινε μέλος της Κ.Κ.Ρ.(μπ.) και Γραμματέας της Επαναστατικής Επιτροπής Σεβαστούπολης. Υπήρξε ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Οργάνωσης Νεολαίας της Κομιντέρν. Υπήρξε ένας από τα υψηλόβαθμα στελέχη των μπολσεβίκων. Το 1919 ανέλαβε Πολιτικός Επίτροπος της Α’ Μεραρχίας του Κόκκινου Στρατού, η οποία ανακατέλαβε τη Σεβαστούπολη από τα στρατεύματα της Αντάντ. Στο 2ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς γνώρισε τον Δημοσθένη Λιγδόπουλο.
Συμμετείχε στο 4ο συνέδριο των Σοβιέτ ως αντιπρόσωπος. Η ΚΕ του Κ.Κ.Ρ (μπ.) του ανέθεσε το καθήκον του αντιπροσώπου της Κομμουνιστικής Διεθνής για τις βαλκανικές υποθέσεις. Οι ελλαδικοί κομμουνιστές είχαν έρθει ήδη από το Μάρτιο του 1919 είχαν έρθει σε επαφή με Πόντιους κομμουνιστές κατά την σύνδεσή τους με την Κομμουνιστική Διεθνή. Ο Ωρίων Αλεξάκης ανέλαβε από την πλευρά της Διεθνούς τις σχέσεις της με τους ελλαδικούς του ΣΕΚΕ. Οι σχέσεις των σοβιετικών Ελλήνων κομμουνιστών με το ελλαδικό Κ.Κ. αποτελούν ένα από τα πλέον άγνωστα σημεία της ιστορίας του ελλαδικού κομ. κινήματος. Είναι γνωστό όμως ότι μέσω των Ποντίων θα αποσταλούν εκπαιδευμένα στελέχη από την Κομιντέρν προς το ΚΚΕ για να βοηθήσουν ή να ελέγξουν το ελλαδικό τμήμα της. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την πλήρη προσφυγοποίηση, θα υπάρξουν κάποια κοινά στελέχη μεταξύ του Κομμουνιστικού Κόμματος και των προσφύγων, τα οποία θα διευκολύνουν αργότερα την ένταξη των πλέον πολιτικοποιημένων προσφύγων σ’ αυτό. Το 1927 ο Ανδρόνικος Χαϊτάς, Πόντιος κομμουνιστής από το Σοχούμι αναλαμβάνει γενικός γραμματέας στο ΚΚΕ.
Ο Ωρίων Αλεξάκης δολοφονήθηκε μαζί με τον Δημ. Λιγδόπουλο από Τούρκους πειρατές τον Οκτώβριο του 1920, όταν πήγαινε στην Ελλάδα για παράνομη πολιτική δουλειά.
Γιώργος Φωτιάδης
και το πρώτο ελληνικό αντικαπιταλιστικό θεατρικό έργο (1905)
Ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους τόσο του ποντιακού ελληνισμού όσο και του ελληνισμού της Ρωσίας, θεωρείται ότι είναι ο Γιώργος Φωτιάδης, δάσκαλος και θεατρικός συγγραφέας. Είχε πολεμήσει ως εθελοντής στον πόλεμο του 1897 και είχε συνδεθεί στην Αθήνα με τα ρεύματα του χριστιανοσοσιαλισμού. Στη συνέχεια θα επηρεαστεί από την αποτυχημένη ρωσική επανάσταση του 1905 και θα στραφεί στον μαρξισμό. Πήρε το μέρος των δημοκρατών μαρξιστών (μενσεβίκων) της Γεωργίας και εντάχθηκε στη μενσεβίκικη ελληνική ομάδα.
Η κοινωνική έκρηξη του 1905 και η προσωπική ευαισθησία του Φωτιάδη, τον οδηγεί στην υιοθέτηση ρομαντικών απόψεων, όπως αυτή που ακολουθεί: «Τόσο με πειράζει η δουλειά στην οποία το καθήκον με υποβάλλει, τόσο ποθώ την ελευθερίαν την οποίαν οι κοινωνικοί θεσμοί μου απαγορεύουν, ώστε μου κατεβαίνει η ιδέα της αυτοκτονίας. Απορώ πώς οι άνθρωποι σφυρηλάτησαν τέτοιες αλυσίδες οι ίδιοι στον εαυτό τους. Τιμή, καθήκον, αξιοπρέπεια κ.τ.λ. θρησκεία, νόμοι, προλήψεις, όλα και τίποτα άλλο. Ω! Πόσο ζηλεύω τους τσιγγάνους είναι οι μόνοι άνθρωποι, οι αληθινοί άνθρωποι.»
Πέντε μήνες μετά την αποτυχία της εξέγερσης του 1905 έγραψε το θεατρικό έργο Τα σκοτάδια ή Ο Λαζάρ αγάς, όπως έγινε αργότερα γνωστό. Το έργο αυτό είναι γραμμένο στην ποντιακή και θεωρείται το πρώτο ελληνικό αντιπλουτοκρατικό θεατρικό έργο. Το έργο τελειώνει με τα εξής λόγια: «Σκοτάδια στα μυαλά της κυβέρνησης, σκοτάδια στα μυαλά του Λαζάραγα, σκοτάδια στα μυαλά των χωρικών.»
Λίγο καιρό αργότερα, ο Φωτιάδης έγραψε τα Μισόφωτα, στη δημοτική με φωνητική ορθογραφία. Η υπόθεσή του αναφέρεται στο 1905 και στη σύγκρουση του επαναστατικού καθήκοντος με τους παραδοσιακούς οικογενειακούς δεσμούς. Ο γιος ανήκει σε επαναστατική οργάνωση, ενώ ο πατέρας του είναι πλούσιος εκδότης εφημερίδας και άνθρωπος του καθεστώτος. Ο γιος παίρνει εντολή από την οργάνωση να δολοφονήσει τον πατέρα του και βρίσκεται έτσι μπρος σε μια συνειδησιακή σύγκρουση.
Μετά από τα Μισόφωτα ακολούθησε το θεατρικό έργο το Φως, με το οποίο ο Γ. Φωτιάδης εκφράζει την αισιοδοξία του για την τελική επίλυση του κοινωνικού προβλήματος. Ενδιαμέσως έγραψε την Τρουμπέτα της πρωτοχρονιάς. Το Φως είναι γραμμένο στη δημοτική. Το περίεργο είναι ότι εδώ χρησιμοποιεί την ιστορική ορθογραφία. Τα τρία αυτά έργα αποτελούν τριλογία. Έχει πραγματικά ενδιαφέρον ότι τα έργα της τριλογίας του Γ. Φωτιάδη ήταν γραμμένα με ξεχωριστό τρόπο το καθένα: Τα σκοτάδια ή Ο Λαζάρ αγάς στη δημοτική με φωνητική γραφή, τα Μισόφωτα στη δημοτική με φωνητική γραφή και τέλος το Φως, στη δημοτική με την ιστορική ορθογραφία.
Το 1907 ξανάγραψε με άλλη οπτική το πρώτο του έργο Τα σκοτάδια. Είχε πια προσχωρήσει στην μπολσεβικική ιδεολογία και εντάχθηκε στο κομμουνιστικό κίνημα. Σε μια πορεία εργατών και αγροτών στην Τιφλίδα, διαδήλωσε πρώτος κρατώντας το λάβαρο, αν και φυματικός. Ο Γ. Φωτιάδης προσέγγισε την ελληνοτουρκική σύγκρουση από διεθνιστική και ειρηνιστική σκοπιά. Σε ένα γράμμα προς τον ξάδελφό του Κ. Κανονίδη, που αργότερα θα γίνει γνωστός με το όνομα Κώστας Τοπχαράς, γράφει: «Και οι Τούρκοι είναι ένας λαός γελασμένος, αδέλφια μας είναι, πρέπει να τους δείξουμε το λάθος τους.»
Η θεατρική παραγωγή του Γ. Φωτιάδη τελείωσε με την Προξενία. Είναι έργο σε δύο πράξεις, γραμμένο το 1908 στο ποντιακό ιδίωμα της Κρώμνης και στη φωνητική γραφή. Το έργο και η προσωπικότητα του Γ. Φωτιάδη σφράγισαν τη θεατρική ζωή του ελληνισμού τη σοβιετική περίοδο. Οι ελληνικοί εργατικοί όμιλοι, που δημιουργήθηκαν αμέσως μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων στη νότια Ρωσία, ανέβαζαν συνεχώς τα έργα του: «Προ ημερών παίχτηκε για δευτέρα φορά στο Ναρότνι Τομ (σ.τ.σ. στο Νοβοροσίσκ) ο Λαζάραγάς του Γεωργίου Φωτιάδη εις το θέατρον από τον Ελληνικό Εργατικό Όμιλο. Η επιτυχία του είναι άφθαστος, αποδόθηκε φυσικότατα.» Την ίδια ακριβώς περίοδο ο Μορφωτικός Σύνδεσμος Τουαψέ έδινε παραστάσεις με το έργο του Φωτιάδη Ο Λαζάρ αγάς "προς όφελος των πεινώντων."
Ανδρόνικος Χαϊτάς
Γεννήθηκε στο Σοχούμι του Καυκάσου (Αμπχαζία-Γεωργία). Έλαβε μέρος στην Οκτωβριανή Επανάσταση και έγινε μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος Ρωσίας (μπολεβίκοι). Αποφοίτησε από το Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής. Από τα αρχικά του (ΚΟΥΤΒ) πήραν το προσωνύμιο «κούτβηδες» όσοι φοίτησαν σ’ αυτό. Στην Ελλάδα έφτασε με την οικογένειά του ως πρόσφυγας και εγκαταστάθηκε στη Ροδόπολη Σερρών. Γράφτηκε στη Νομική Σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών και το 1923 έγινε μέλος του ΣΕΚΕ(Κ). Μετά το 1925 θα οριστεί ως σύνδεσμος του ΚΚΕ με την Κομιντέρν (Κομμουνιστική Διεθνής). Θα επικρατήσει των εσωκομματικών συγκρούσεων με τους τροτσκιστές και το 1927 θα γίνει γενικός γραμματέας του ΚΚΕ. Θα εκφράσει μαζί με τον Ευτυχιάδη μια ρεαλιστική πολιτική οργάνωσης του κόμματος, που ήταν συμβατή με τη γενικότερη θεώρηση του Μπουχάριν και θα έλθει σε αντίθεση με την ομάδα αυτών που επιδίωκαν άμεση επανάσταση. Το 1930, μαζί με τον Ευτυχιάδη, Κολοζώφ και άλλων ηγετικών στελεχών θα συλληφθεί και θα καταδικαστεί σε τριετή φυλάκιση. Θα αποδράσει τον Απρίλιο του 1931 μαζί με τους Κ. Ευτυχιάδη, Λ. Αποστόλου, Μ. Μαρκοβίτης, Γ. Κολοζώφ, Β. Ασίκη, Π. Καρασκόγια, Ο. Οικονομίδη και Δ. Παπαρήγα. Θα καταφύγει με άλλους συντρόφους του στην ΕΣΣΔ και εκεί θα αναλάβει να διδάξει πολιτική οικονομία στο πανεπιστήμιο του Κούιμπισεφ στη Σοβιετική Ένωση. Παράλληλα θα δραστηριοποιηθεί στην ποντιακή κοινότητα της περιοχής. Συνελήφθη και εκτελέστηκε κατά τη διάρκεια των σταλινικών διώξεων.
Κώστας Ευτυχιάδης
Γεννήθηκε στον Πόντο και έζησε στη Νότια Ρωσία, πιθανόν στο Γελεντζίκ. Έλαβε μέρος τα επαναστατικά γεγονότα, καθώς και στον εμφύλιο πόλεμο (1918-1922). Ως θεωρητικός του μαρξισμού-λενινισμού ανέλαβε κομισάριος στον Κόκκινο Στρατό. Το 1924 πήρε το βαθμό του αντισυνταγματάρχη. Φοίτησε στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής (ΚUTV) και στάλθηκε από την Κομιντέρν στην Ελλάδα το 1915. Συνεργάστηκε με τον Ανδρ. Χαϊτά και το 1927 εκλέχτηκε στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ και ένα χρόνο αργότερα στο Πολιτικό Γραφείο. Θεωρείται ότι ο Ευτυχιάδης είχε αναλάβει με μεγάλη επιτυχία τη δημιουργία κομμουνιστικών οργανώσεων στις προσφυγικές κοινότητες της Μακεδονίας. Συνελήφθη το 1930. Δραπέτευσε μαζί με τον Χαϊτά και άλλους επτά και κατέφυγε στην ΕΣΣΔ όπου έπεσε θύμα των σταλινικών διώξεων. Κατηγορήθηκε μαζί με τον Χαϊτά ότι ήταν κατάσκοπος της ελληνικής κυβέρνησης και ότι ήταν ένοχος αντισοβιετικών πράξεων. Εκτελέστηκε από τα όργανα της NKVD (μυστική αστυνομία) στις 8 Μαρτίου του 1938.
Γιάγκος Κανονίδης
Ο ποιητής Γιάγκος Κανονίδης, επηρεάστηκε ιδεολογικά από τον Γιώργο Φωτιάδη. Σε αφιέρωμα προς τιμήν του, που έκανε η ελληνοσοβιετική εφημερίδα του Καυκάσου Κόκινος Καπνας αναφέρεται: «Ο σ. Κανονίδης γεννήθηκε στο χωριό Κρώμνη της Τραπεζούντας από πατέρα εργάτη-ανθρακωρύχο. Ακόμη νέος, φοιτητής του γυμνασίου, έγραφε σατυρικούς στίχους ενάντια στους παππάδες και στην κοινωνία των τζορμπατζήδων. Πολλά από τα ποιήματά του διαδόθηκαν ανάμεσα στη μάζα και γιαυτό άρχισαν να τον κατατρέχουν οι Έλληνες έμποροι της Τραπεζούντας…
Ατά ψέματα είναι ατά,
Ατά είν’ τη τρανού η κοιλία,
Τα’ αργαστέρια τ’ αγά, τη ποππά.
(ατά=αυτά)
Ο Κόκινος Καπνας (Κόκκινος Καπνεργάτης) που εκδιδόταν στο Σοχούμι, ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη σε κυκλοφορία ελληνική εφημερίδα στην ΕΣΣΔ μετά τον Κομμουνιστή του Ροστόφ επί του Ντόν. Γραφόταν στο 20γράμματο ελληνικό αλφάβητο και στη δημοτική
… Γρήγορα αυτός έγραψε ένα βροντερό άρθρο «Οι Χουλιγκάνοι του χλωμού άστεως», ενάντια στον ιεραποστολέα της Τραπεζούντας στην ελληνική εφημερίδα Αργοναύτης που δημοσιεύτηκε χωρίς την επίβλεψη του συντάχτη. Τότες οι ελληνικές εφημερίδες της Τραπεζούντας ανοίξανε έφοδο ενάντια σ’ αυτόν και απαιτούσαν απ’ την ελληνική «ιερά κοινότητα» να διώξουν το σύντροφο Κανονίδη απ’ τα ελληνικά σχολεία..
Στη συνέχεια ο Γιάγκος Κανονίδης θα μεταναστεύσει στη Ρωσία και θα ασκήσει το επάγγελμα του δασκάλου στα ελληνικά χωριά, έχοντας υιοθετήσει πολύ νωρίς την απλοποιημένη φωνητική γραφή. Μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων θα έχει σημαντικό ρόλο στην κίνηση των Ελλήνων εκπαιδευτικών που θα οδηγήσει στην αποπομπή της καθαρεύουσας και του 24γράμματου αλφάβητου από τα ελληνικά σχολεία.
Ο Κανονίδης μετάφρασε στη δημοτική γλώσσα τουλάχιστον 17 έργα Ρώσων και σοβιετικών συγγραφέων, μεταξύ αυτών έργα των Γκόγκολ, Λέρμοντοφ, Τσέχοφ και Γκόρκι. Ήταν πολυγραφότατος και χρησιμοποιούσε τα ψευδώνυμα Γιάννης Ανατολίτης, Δάμων Εριστέας και Μασχαριάνον. Όπως αναφέρεται στην εφημερίδα Κόκινος Καπνάς, είχε μεταφράσει στα ελληνικά τον ύμνο της Κομμουνιστικής Διεθνούς.
Ο Κανονίδης συνελήφθη κατά την περίοδο των σταλινικών διώξεων και εκτελέστηκε από τις σταλινικές αρχές ως «εχθρός του λαού»
Θόδωρος Κανονίδης: ο "Απόλλων"
Ο Θ. Κανονίδης είχε γεννηθεί στην Αργυρούπολη του μικρασιατικού Πόντου και είχε τελειώσει το γυμνάσιο της Τραπεζούντας. Στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στρατεύτηκε στον τουρκικό στρατό και στάλθηκε στα τάγματα εργασίας, τα γνωστά "αμελέ ταμπουρού." Επέζησε και στα τέλη του 1917 πέρασε τα ρωσοτουρκικά σύνορα. Εκεί ενστερνίστηκε τις νέες ιδέες και οργανώθηκε στις ελληνικές κομμουνιστικές οργανώσεις. Το 1919 δραστηριοποιήθηκε στον Ελληνικό Δραματικό Όμιλο που οργάνωσε στο Νοβοροσίσκ το Πολιτιστικό Τμήμα της Επαναστατικής Επιτροπής. Σύντομα έγινε ένας από τους εξέχοντες ηθοποιούς και σκηνοθέτες του θεάτρου. Το ιδιαίτερο ταλέντο του επισημαίνεται από τις στήλες της εφημερίδας Σπάρτακος το 1921. Το καλοκαίρι του 1924 περιόδευσε με το θέατρο στις πόλεις και τα χωριά του βορείου Καυκάσου και της Υπερκαυκασίας.
Στο Σοχούμι εγκαταστάθηκε στα τέλη του 1924. Ασχολήθηκε με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, στην αρχή στο σχολείο και αργότερα στο Τέχνικουμ, δηλαδή την Ελληνική Παιδαγωγική Σχολή, ενώ παράλληλα σπούδαζε στο Τμήμα Σκηνοθετών της Σχολής Καλών Τεχνών της Μόσχας. Το 1927, η Λαϊκή Επιτροπή Παιδείας της Αμπχαζίας του ανέθεσε την οργάνωση Ελληνικού Δραματικού Τμήματος στο Κρατικό Θέατρο της Αμπχαζίας, στο οποίο πήρε τη θέση του διευθυντή και του σκηνοθέτη. Ανέλαβε επίσης την προεδρία στο Τμήμα Δραματουργών, ήταν μέλος της διοίκησης της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων της Γεωργίας, μέλος της εκδοτικής επιτροπής της εφημερίδας Σοβιετικοί Συγγραφείς της Αμπχαζίας και στάλθηκε ως αντιπρόσωπος στο Α' Πανενωσιακό Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων.
Ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά στρατευμένα έργα του είναι το «Οι πρόσφυγες στην Ελλάδα». Το θεατρικό αυτό έργο γράφτηκε για να σατιρίσει την τάση της μετανάστευσης και να αποδείξει ότι οι Πόντιοι μετανάστες στην Ελλάδα στο τέλος μετανιώνουν και θέλουν "Να κλώσκουνταν οπίς'", να γυρίσουν πίσω στην Σοβιετική Ένωση. Η μουσική στο έργο αυτό, όπως και σε άλλο ένα του Κανονίδη, τη Χαρά -που είναι προσαρμογή λαϊκών τραγουδιών και μοτίβων της περιοχής- γράφτηκε από το νεαρό τότε μουσικό Οδυσσέα Δημητριάδη.
(*) Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός. Βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για τη συγγραφή της ιστορίας της Παρευξεινίου Διασποράς, https://kars1918.wordpress.com/2017/. Τα κείμενα που δημοσιεύονται προέρχονται από την ανέκδοτη μελέτη «Η Οκτωβριανή Επανάσταση και οι Έλληνες».
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου