Ταξική συνείδηση ή Εθνική συνείδηση;

Του Φώτη Τζώρτζη


Γίνεται να συνυπάρχει ταξική συνείδηση και εθνική συνείδηση ταυτόχρονα;

Αυτό το ερώτημα υπάρχει και αιωρείται με μια ασάφεια ιδίως από τα πολλά κόμματα της Αριστεράς που για λόγους συσπείρωσης σε ένα κοινό μέτωπο (για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και την προοπτική της αταξικής κοινωνίας) προσπαθεί να συγκεράσει αντίθετες έννοιες.

Εδώ θα πρέπει να δούμε αυτές τις έννοιες ξεχωριστά ώστε να τις προσδιορίσουμε.

Τι είναι η "εθνική συνείδηση";

Είναι κάτι το πραγματικό; Έχει υπόσταση ιστορική και διαλεκτική;

Εδώ την απάντηση τη δίνει πολύ εύστοχα ο Benedict Anderson στο βιβλίο του Φαντασιακές Κοινότητες (Imagined Communities) ή νοερές κοινότητες.

Ο Άντερσον όρισε το έθνος ως μια φαντασιακή πολιτική κοινότητα την οποία κανείς φαντάζεται ως περιορισμένη και κυρίαρχη. Τα μέλη της τηρούν στο μυαλό τους μια νοητή εικόνα των σχέσεων μεταξύ τους, όπως π.χ. στην περίπτωση εθνικής ενότητας που αισθάνονται τα μέλη όταν η «φαντασιακή τους κοινότητα» συμμετέχει σε μια ομαδική εκδήλωση όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Όπως το θέτει ο Άντερσον, ένα έθνος είναι φαντασιακό επειδή «κανένα μέλος, ακόμη και του μικρότερου έθνους, δεν θα γνωρίσει ποτέ τα περισσότερα από τα υπόλοιπα μέλη, δεν θα τα συναντήσει ούτε καν θα ακούσει για αυτά, όμως ο καθένας έχει την αίσθηση του συνανήκειν». 

Ένα έθνος είναι μια φαντασιακή κοινότητα επειδή «ανεξάρτητα από την ουσιαστική ανισότητα και την εκμετάλλευση που κυριαρχεί σε κάθε κοινότητα, το έθνος νοείται πάντα σαν μια βαθιά, οριζόντια συντροφική σχέση. Είναι αυτό το αίσθημα της αδελφότητας που δίνει τη δυνατότητα σε τόσα εκατομμύρια ανθρώπους τους δύο τελευταίους αιώνες, όχι τόσο να σκοτώνουν, όσο να είναι πρόθυμοι να δίνουν τη ζωή τους για τόσο περιορισμένες φαντασιώσεις . Προκειμένου ας πούμε ένας Έλληνας να αισθανθεί ότι ανήκει στην ίδια κοινότητα με άλλα 10 εκατομμύρια Έλληνες που ζουν τώρα, αλλά και με όσους άλλους ζήσανε στο παρελθόν ή πρόκειται να ζήσουν στο μέλλον, απαιτείται η παρέμβαση της φαντασίας.

Έχει σημασία να επισημανθεί πάντως ότι, ενώ το φαντασιακό παραπέμπει πάντα στην αυταπάτη και το δόλο, δεν είναι απλώς συνώνυμο με το "απατηλό" στο βαθμό που το τελευταίο σημαίνει κάτι μη αναγκαίο και χωρίς επιπτώσεις. Το φαντασιακό δεν είναι κάτι χωρίς επιπτώσεις: διακρίνεται από τις ισχυρές συνέπειές του στο πραγματικό, και δεν είναι απλώς κάτι που μπορεί εύκολα να μπει στην άκρη.

Είναι δηλαδή φαντασιακές οι "Εθνικές κοινότητες" αλλά οι πόλεμοι μεταξύ των εθνών, οι "εθνοκαθάρσεις" και η "εθνική καθαρότητα" σε ότι φαντασιώνονται οι "Εθνικές κοινότητες" είναι απολύτως πραγματικές.

Κατά τον Άντερσον, η δημιουργία φαντασιακών κοινοτήτων κατέστη δυνατή λόγω του «έντυπου καπιταλισμού». Καπιταλιστές επιχειρηματίες τύπωναν τα βιβλία και τα μέσα ενημέρωσής τους στις λαϊκές εθνικές γλώσσες, για εμπορικούς λόγους. Ως αποτέλεσμα, οι αναγνώστες που μιλούσαν διάφορες τοπικές διαλέκτους βρέθηκαν σε θέση να καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλο και έτσι προέκυψε ένας κοινός διάλογος. Ο Άντερσον υποστήριξε ότι τα πρώτα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη σχηματίστηκαν έτσι γύρω από τις «εθνικές έντυπες γλώσσες» τους. Ο ίδιος ένιωθε ότι ούτε η μαρξιστική ούτε η φιλελεύθερη φιλοσοφία εξηγούσαν επαρκώς τον εθνικισμό.

Στον αντίποδα μετά την ανάλυση του Άντερσον έρχονται αυτόματα και τα παρακάτω ερωτήματα.

Τι είναι ταξική συνείδηση;

Είναι η ταξική συνείδηση κάτι το φαντασιακό όπως το Έθνος;

Σε ποιο βαθμό υπάρχει σήμερα η ταξική συνείδηση;

Η ταξική συνείδηση είναι η χειραφέτηση των κατώτερων κοινωνικών τάξεων μέσω της πνευματικής τους ωρίμανσης και κατακτάται διαμέσου της ταξικής πάλης, εναντίων των εξουσιαστών της ανώτερης κοινωνικής τάξης που κατέχουν τον πλούτο και την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.

Η Πάλη των τάξεων, ή ταξική πάλη εκφράζει μια βασική σχέση - λειτουργία των ανθρώπινων κοινωνιών από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η Πάλη ανάμεσα στα άτομα που κατέχουν την εξουσία, τον πλούτο και την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, σε κάθε κοινωνία και σε αυτούς τους ανθρώπους που ζουν από τη δουλειά τους και γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους ιδιοκτήτες του πλούτου και των μέσων παραγωγής, για αυτό και αγωνίζονται για την ελευθερία τους.

Το σπουδαιότερο ιστορικό παράδειγμα ώστε να κατανοήσουμε την ιστορικότητα της πάλης των τάξεων είναι αυτό του του Σπάρτακου το 72 πX που συντάραξε την δουλοκτητική Ρώμη. Ο στρατός του Σπάρτακου ή στρατός των μονομάχων εξεγέρθηκε εναντίων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με στόχο την κατάργηση της δουλείας. Το "έθνος" των δούλων που επαναστάτησαν και τελικά πέθαναν ελεύθεροι απαρτίζονταν από ένα μωσαϊκό διάφορων φυλών με πλήθος γλωσσικών μητρικών διαλέκτων. Θράκες, Γαλάτες, Γότθοι, Έλληνες, Αιθίοπες, Πέρσες, κτλ και αυτό που τους ένωνε ήταν το ταξικό μίσος για τους εκμεταλλευτές και εξουσιαστές τους.

Άλλο παράδειγμα της ιστορικότητας της ταξικής πάλης είναι η κομμούνα της Θεσσαλονίκης που προέκυψε ύστερα από νικηφόρα εξέγερση του λαού της Θεσσαλονίκης εναντίον της βυζαντινής αριστοκρατίας και διήρκεσε από το 1342 έως το 1350 κλπ.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το φαντασιακό του "Έθνους" που έχει ιστορία (μύθο δηλαδή) 200 ετών προκύπτει από μια αναγκαιότητα της άρχουσας τάξης ώστε να καλύψει το κενό που άφηνε η θρησκεία, που έλεγε ότι δεν έχει νόημα ο καταπιεσμένος και ο δούλος να παλεύει για τη χειραφέτησή του, αφού ο Θεός θα του το ανταποδώσει στο πολλαπλάσιο στο παράδεισο που θα πάει.

Όταν λοιπόν οι άνθρωποι χειραφετήθηκαν και άρχισαν να κοιτούν με δυσπιστία το γιατί οι εξουσιαστές πλουτοκράτες να νέμονται τα προνόμιά τους στην “πραγματικότητα που τη βλέπουμε” ενώ οι υπόλοιποι να περιμένουν τον παράδεισο που δεν τον βλέπουμε, οι εξουσιαστές πλουτοκράτες επινόησαν το "Έθνος" μια φαντασιακή και αδερφική κοινότητα δηλαδή που θα πρέπει να θυσιάζονται για αυτό, άσχετα αν με αυτήν την θυσία οι προνομιούχοι πλουτίζουν και κερδοσκοπούν.

Από την άλλη η ταξική συνείδηση είναι κάτι που είναι σε εξέλιξη. Όσο ιστορικά υπήρξε και υπάρχει η πάλη των τάξεων που είναι απολύτως πραγματική, δεν έχει να κάνει με κανένα φαντασιακό.

Τώρα στο ερώτημα:

"Σε ποιο βαθμό υπάρχει σήμερα η ταξική συνείδηση" λέω πως σε κάθε κοινωνία είναι ανάλογα με το βαθμό χειραφέτησης και ανάπτυξης.

Σε μια κοινωνία με χαμηλή ταξική συνείδηση και υψηλό το φρόνημα του φαντασιακού "Εθνική συνείδηση" είναι πεδίο δόξας λαμπρό για τους πλουτοκράτες να συνεχίσουν να νέμονται την εξουσία και τον πλούτο επάνω στο "διαίρει και βασίλευε" των καταπιεσμένων που τρέφονται με εθνικισμό και ρατσισμό.

Το πιο απλοϊκό ερώτημα ακόμα και αν θέσεις σε έναν προλετάριο που δεν έχει ταξική συνείδηση, δηλαδή να του πεις: Τι σχέση έχεις εσύ με του τάδε και δείνα πλούσιο που το μόνο κοινό που έχεις είναι η γλώσσα, μπορεί και να σου πει ότι είμαστε και οι δυο ίδιο έθνος, και ίδια θρησκεία (μη πω και ίδια ομάδα).

Το παραπάνω είναι ένα τρανταχτό παράδειγμα του δούλου που όταν αποδέχεται τα δεσμά της δουλεία του, ο δεσμοφύλακας δεν χρειάζεται να τον κρατάει με αλυσίδες. Τις αλυσίδες του της φοράει μόνος του και με υπερηφάνεια.

Από την άλλη αυτοί που έχουν "ταξική συνείδηση" σε πολύ μεγάλο βαθμό και καθόλου εθνικισμό είναι η άρχουσα τάξη. Αυτό που φοβούνται είναι οι προλετάριοι μην αποκτήσουν και αυτοί ταξική συνείδηση γιατί τότε ξέρουν ότι ο αγώνας τους για διατήρηση της εξουσίας και του πλούτου τους θα είναι άνισος.

Ταΐζουν με εθνικισμό και ρατσισμό τους εξουσιαζόμενους δούλους ώστε αυτοί να απολαμβάνουν το διεθνισμό του πλούτου τους.

Ο υποδουλωμένος μπορεί να φαντασιώνεται πως ανήκει σε όποιο έθνος θέλει. Από τη στιγμή που είναι υποδουλωμένος, δεν ενδιαφέρει αυτή η φαντασίωση κανένα αφεντικό.

Χωρίς ταξική συνείδηση ο προλετάριος ενός ισχυρού έθνους που θα έχει λίγο παραπάνω από τον προλετάριο ενός αδύναμου έθνους, θα τον πολεμάει και θα τον κατηγορεί ώστε να μη φθάσει στη θέση του. Οχυρώνετε πίσω από τη φαντασιακή έννοια του έθνους θεωρώντας ως εχθρούς του τους αδύναμους του άλλου έθνους και όχι τους πλουτοκράτες αφεντικά του που τον καταπιέζουν είτε εργασιακά είτε οικονομικά.

Τρανταχτό παράδειγμα οι μετανάστες. Οι πλούσιοι τους παίρνουν ως δούλους χωρίς εργασιακά και ασφαλιστικά δικαιώματα στα σπίτια τους από τη μια, ενώ από την άλλη οι φτωχοί και οι άνεργοι που δεν έχουν ταξική συνείδηση, παγιδευμένοι από ρατσιστικές και φασιστικές νοοτροπίες, τους βρίζουν τους χτυπάνε και τους στέλνουν στα νοσοκομεία.

Εν κατακλείδι στο ερώτημα "ταξική συνείδηση ή εθνική συνείδηση" θεωρώ είναι συνώνυμο του ερωτήματος “μύθος ή πραγματικότητα”.

Γίνεται να συνυπάρχουν; Ναι μόνο όσο η ταξική συνείδηση είναι χαμηλή και οι προλετάριοι συνεχίσουν να τρώνε το κουτόχορτο του εθνικισμού.